BÜROKRASİ

(Olumlu ve Olumsuz Özellikleriyle)

Bürokrasi deyince ne anlıyoruz, benim sorduğum arkadaşların çoğu, lüzum belge, büroda ne iş yaptığını bilmeyen memurlar grubu, işleri zorlaştıran her durum, uygulama, her fazla kırtasiyecilik, lüzumsuz yönetmelikler, mevzuatlar gibi orada vatandaşların işlerini zorlaştıran her durum diye cevap verdiler… Doğrumu, doğru ama bürokrasi bu değil, o zaman nedir?

Aslında Bürokrasi: Devlet ve kurumsal şirketlerin, işletmelerin işlerinin yürütülmesi için yapılan tüm büro işlemlerini gören özel/kamuda görevli memurlar diyebiliriz, bunların içinde direk bankoda çalışanlarda var,  doktorlar/hemşirelerde var, askerler/polisler, müftüler/imamlarda var, danışmanlarda var, Kaymakam ve Valiler de var.

Bürokrasi bir toplumda tabandan yukarıya çıktıkça daralan bir yapı içinde örgütlenmiş olan, kişisel olmayan genel kurallar ve işleyiş ilkelerine göre çalışan sistem ve kurallara uyan çalışanlar grubudur. Amacı resmi olarak idari işlevlerle olsa da uygulamada yorumlamalar nedeniyle bazen resmi olmayan etkilere açık olabilmekte, büyük şirketlerde de bürokratlarla karşılaşmaktayız. Kavram olarak özellikle politika ve sosyoloji alanlarında tartışmalara yol açmıştır. Bunlardan en önemlilerinden biri Max Weber'in öne sürdüğü hiyerarşi ve ideoloji içerikli çalışmadır. Günümüzde yaygın olan bürokratik sistemlere örnek olarak devlet, silahlı kuvvetler, hastaneler, bakanlıklar, okullar ve büyük şirketler verilebilir.

Weber, patrimonyal bürokrasi ile modern (rasyonel) bürokrasiyi ayırt etmiş ve birinden diğerine geçiş süreci üzerinde çalışmıştır. Patrimonyal bürokrasi, geleneksel toplumların belirgin bir özelliğidir ve idari işlerde hünkarın (otoritenin) çevresinde toplanmış, çok sayıda ayrıcalığı olan ve bunun yanı sıra ‘adı ve sanı’ ile önem taşıyan kişilerden oluşur. Modern bürokraside ise görevler birer fonksiyondur; kişiler bunları doldururlar; dolayısıyla hukuki statüleri temelinde, birer soyutlukturlar. Gayri-şahsi bir yapının içinde, genel ve sistemli bir kurallar bütününe tabidirler. Weber’e göre modern bürokrasinin karakterini belirleyen özellikler şunlardır:

Rasyonel bir biçimde organize edilen ve hiyerarşik bir yapıda atama yoluyla işbaşına gelen memurlar tarafından yürütülen sevk ve idare işleri olarak bürokrasi ve İşlerin ağır yürümesi, yeterince yerine getirilememesi, monotonluk ve karmaşık işlemler şeklinde ilerleyen bir süreç olarak bürokrasi tanımlarıdır. Rasyonel Bir Örgütlenme Biçimi Olarak Bürokrasi

 Bürokrasinin birinci tanımı özellikle ünlü Alman sosyolog Max Weber’le birlikte ortaya çıkmıştır.

Weber, en genel tanımıyla “rasyonel bir örgütlenme biçimi” olarak ele aldığı bürokrasi kavramını, işbölümüne dayalı, otorite ve hiyerarşiye bağımlı, yazılı kurallar çerçevesinde ilerleyen gayrişahsi bir örgütlenme biçimi olarak tanımlar.

Ona göre bürokrasi karmaşık örgütleri yönetmek için kullanılabilecek en verimli sistemdir.

Bürokrasinin temel özellikleri Weber ve onu yorumlayanlar tarafından kısaca şöyle özetlenmiştir:

Bürokratik yapılarda, görev ve yetkiler yasalarla düzenlenmiştir. Bürokrasi yazılı ve resmi kurallar çerçevesinde işler.

 Görevler hiyerarşik bir düzen içinde yürütülür. Böylece her alt birim, bir üst birimin gözetim ve denetimi altına girmiş olur.

 Görev sırasında yapılan her türlü eylem ve işlem, yazılı belgelere dayanır. Bu belgeler, gerektiğinde kullanılmak üzere saklanır.

 Yetki ve görevler işbölümü ve uzmanlaşmaya dayanır.

 Bürokrasi gayrişahsidir. İş ve işlemler tamamen yazılı kurallara göre yürütüldüğünden, kişisel düşünceler ve tavırlar değil kurallar esastır.  Bu olumlu özellikleriyle bürokrasi işlerimizi kolaylaştırabilir… Olumsuz yanlarına, İrrasyonel yanlarına bakarak devam edelim mi?

Verimsizlik ve Kırtasiyecilik Anlamında Bürokrasi

 Bürokrasinin ikinci tanımı ise, onun olumsuz özellikleri üzerine kurulmuştur. Bugün bürokrasi dendiğinde sıklıkla aklımıza gelen de bürokrasinin bu tanımıdır.

Bu tanıma göre bürokrasi, yavaşlık, verimsizlik, halka eziyet, rüşvet gibi kavramlarla özdeşleştirilmiştir.

Bu anlamıyla bürokrasi, halk arasında “kırtasiyecilik” olarak da adlandırılır.

Kırtasiyecilik, özden çok biçimselliğe önem verme, yazışmaya ve evraklara düşkünlük, insani ihtiyaçları önemsememe, kararları üste havale etme gibi eğilimleri tanımlamak için kullanılmıştır. Bunların çok olduğu bürokratik yapılar nedeniyle bürokrasi sevimsiz hale gelmiştir.

Weber’e göre bu örgüt biçimi yani bürokrasi sadece devlete özgü değildir. Aynı zaman özel sektörde bu örgütlenme biçimine dayanır.

Ancak ne var ki, günümüzde bürokrasi kavramı daha çok “kamu yönetimi” kavramının bir nevi eş anlamlısı olarak kullanılmaktadır.

Eleştiri Marks dan gelmiştir, kısaca şu şekilde eleştirmektedir…  Bu düşünürümüzün görüşüne bürokrasi sistemi, halktan kopuk, emekçilerin(vatandaşların) denetiminden uzak ve egemen sınıfların, ileri gelenlerin çıkarlarına hizmet için var olan bir sistemdir ve yüksek memurların yönetimine olan bu sisteme bürokratizm denmektedir…  Son olarak bu kavram için başka ne denilebilir?

Bir devlet dairesine/kuruma gidip istediğimiz bilgi ya da belgeyi elde edemediğimizde, evraklarımızdaki bir eksiklik nedeniyle geri çevrildiğimizde ya da elimize imzalatmamız gereken bir sürü evrak verildiğinde, genelde bürokrasinin bu eleştirel tanımını aklımıza getiririz.

Bürokrasiye getirilen bu eleştiriler her ne kadar haklı olsa da, yozlaşmamış ve ideal haliyle bürokrasinin etkin ve verimli bir sistem olabileceğini unutmamak gerekir.

Nitekim bürokrasi kavramı ideal düzeyde bakıldığında, yönetenlerin yasal sınırlar içinde hareket ettikleri, kişisel eğilimlerden etkilenmeyen, hukuka uygun ve rasyonel bir yönetim tarzıdır. Bu tarzı bürokrasimizde yaygınlaşmak ve daha iyi bir toplumsal düzene hizmet eden bir yapı oluşturmak dileğiyle… Selam ve Sevgilerimle…

Fikri Adil – 9.5.2020 – vatandasfikri.com

Kaynaklar

1* Sosyolojide Temel Kavramlar – Anthony Gıddens – Phılıp W. Sutton

2* https://tarihibilgi.org/burokrasi-nedir/

3* https://tr.wikipedia.org/wiki/B%C3%BCrokrasi